Hersenschimmen - J. Bernlef

Hersenschimmen
geschreven door J. Bernlef

Samenvatting

Hersenschimmen wordt verteld vanuit het perspectief van de ik-persoon Maarten Klein, een 71-jarige man die begint met dementeren. Hij komt uit Nederland, maar woont sinds vijftien jaar in de   Verenigde Staten, in Gloucester (Massachusetts), met de trein 1 uur ten noorden van Boston. Zijn geestelijke vermogens verslechteren naarmate het verhaal vordert, terwijl zijn omgeving zich afvraagt wat er met hem aan de hand is. Maarten begint in zijn herinneringen personen door elkaar te halen, verdwaalt als hij de hond uitlaat en vergeet wat hij wilde gaan doen voor hij ergens aan begint. Hij belt de bibliotheek op zoek naar zijn vrouw Vera, die daar al jaren niet meer werkt, informeert naar de gezondheid van een gestorven man en denkt dat hij bij zijn opa en oma aan het logeren is wanneer hij wakker wordt. Terwijl Maartens geheugen verslechtert, wordt het steeds moeilijker voor hem om zaken en personen uit het heden en het recente verleden te herkennen en keert hij in zijn eigen beleving steeds verder terug naar vroegere tijden in zijn leven. Soms is hij ogenblikken helder, dan weer ver weg. Op heldere momenten is hij bang en onzeker over wat hem overkomt en schaamt hij zich voor zijn gedrag en onvermogen. 

Het wordt steeds moeilijker voor hem om op de woorden te komen waarmee hij zich uit wil drukken.

Maarten begint Dr. Eardly soms aan te zien voor een Amerikaanse officier, Vera, zijn vrouw, voor een verpleegster en de gezinshulp voor het meisje op wie hij verliefd was als jonge man. Hij vergeet hoe hij stukken op de piano moet spelen die hij eerst wel kende en de reizen die hij vroeger heeft gemaakt. Op een zeker moment herkent hij zijn eigen weerspiegeling in de ruit en spiegel niet meer. Soms wordt hij vastgebonden aan zijn bed wakker. Wanneer hij thuis niet meer te handhaven is, wordt hij naar een inrichting gebracht.

(Bron: Wikipedia, Hersenschimmen – Verhaal)

Mijn mening

Langzaam wringen de woorden zich door tot in je hersenen. De zinnen kruipen door de dunste haarvaatjes en de vragen stromen door je hele lichaam alsof het een adrenalineshot is. Hersenschimmen is niet een normaal boek dat opgebouwd is in een duidelijke inleiden – kern – slot volgorde. Het heeft iets speciaals en je leeft niet per hoofdstuk mee, maar echt met een doorgaand verhaal. Net als in het leven stop je tussendoor niet even om adem te halen, maar ga je door. 

Een bijzonder boek met een bijzondere kern.

Het boek heeft veel indruk op me gemaakt. Je leeft in een andere tijd, op een ander continent echt met de personages mee. Er werd genoeg informatie gegeven om een duidelijke fantasie te kunnen vormen, toch had je de mogelijkheid om zelf wat ontbrekende kenmerken in te vullen. Door het boek heen krijg je achtergrondinformatie mee over wie, wie nou echt is en welke karaktertrekken daar nou bijbehoren. Je krijgt geheimen te weten van Mr. Klein die andere niet weten, alsof hij het speciaal aan jou verteld heeft.

Langzaam drijf je met de stroom van woorden mee naar het einde, en daar werd het pas echt interessant. Langzaam krijg je mee dat de hoofdpersoon dingen gaat vergeten, door elkaar haalt en in de war raakt, maar op hetzelfde moment gaat deze overgang heel snel en opeens. In recensies schreven mensen dat gedachten en “real life” moeilijk uit elkaar te houden waren, zelf had ik daar weinig problemen mee. Ik snapte wat en waar we waren en zo niet? dan werd dat een aantal alinea’s of bladzijden later duidelijk. Zo’n 30 bladzijden voor het einde gaat het snel achteruit met Mr. Klein. Je krijgt mee hoe Maarten niet alleen mentaal, maar ook lichamelijk begint af te takelen. Op een gegeven moment krijg je steeds vaker flarden van gedachten of gebeurtenissen mee in plaats van een samenhangende situaties. In deze delen van het boek ga je je ook afvragen hoe het is met Vera, en de andere personages. En dan is het plots voorbij met een open eind dat eigenlijk niet helemaal open is. Alsof het een sleutelgat is, de kamer waar jij staat gevuld met feiten en gebeurtenissen die bekend zijn. Maar dan is er die ene kleine opening, waar jij niet bij kan komen zonder de sleutel, 

de gedachten van de schrijver, en waar misschien nog wel een kamer kan zijn… of toch niet? Het is als de kamer waar Maarten voor het laatst in wordt opgesloten, maar vlak daarvoor heeft hij toch nog het boompje gezien. Een sprankje hoop, of toch een laatste afscheidsgroet?

De titel komt voor het eerste terug in een korte alinea bovenin bladzijde 169. Ik citeer:

“In het leven terug?... maar waar is zoiets gebleven?... is er wel zoiets?... of was gewoon alles inbeelding van het hoofd?... hersenschimmen?” Ik vond dit een erg mooie maar ook mysterieuze manier om de titel terug te laten komen. Je verliest delen van het leven, zowel recent als uit het verleden. Op deze manier is de informatie in je hoofd niet (de hele tijd) volledig en bestaat dus uit flarden, hersenschimmen. Schimgestaltes die kort door je hoofd waden om je een bepaalde emotie te laten voelen, maar voel je nog wel echt als je al zoveel kwijt bent? Zoveel vragen kwamen er bij me op tijdens het lezen. Maar toch, toen het boek uit was, was dat een mooie afsluiting.

 Van de boeken die ik dit jaar gelezen heb vind ik deze de mooiste. Van de manier van schrijven tot de duidelijkheid dat langzaam vervaagt in vragen zodat je toch door moet lezen.  “Volmaakte Verdwijning” van D. Christmas komt op nummer twee, bij dat boek kon ik meer ontspannen en was toch minder diepgaand dan “Hersenschimmen.” Als laatste “Die Zomer” van W. Reisel omdat ik de stijl van schrijven niet altijd snapte en het me niet kon vasthouden als de andere twee boeken. Ik raad het boek “Hersenschimmen” van J. Bernlef zeker aan. Een mooi boek waar je je doorheen wilt worstelen en je je hersenen bij aan het kraken kan zetten. Het boek deed me ook denken aan mijn eigen familie, en hoe gelukkig ik ben dat ik dit niet meemaak, zowel als slachtoffer, als toeschouwer.

Opdracht

Voor mijn opdracht heb ik gekozen een gedicht te schrijven over “Hersenschimmen.” Hierin zijn de duinen de hersenen. Alles wat zich in jouw hersenen afspeelt aan normen, waarden, idealen, herinneringen enzovoort zijn ontwikkeld. Gevormd door jouw omgeving en op de proef gesteld door de weg die jij hebt gekozen in het leven. Het strand is de veilige haven, je hebt het pad ernaartoe al zo vaak bewandeld. Maar wat nou, als het pad weg is?

Gecreëerd door de wind,

gebouwd uit zandkorrels,

gevormd door de zee,

gehard door de elementen.

Duinen, bestaand uit zand,

Gevuld met paden,

Gevuld met voetstappen,

Met daartussen een weg,

die jou leidt naar het strand.

Zout is de zee, koud is het zand,

Bekend terrein, en geen eind.

Duinen, bestaand uit zand,

Gevuld met paden,

Gevuld met voetstappen,

Overwoekerd door helmgras,

Sporen, gewist door de wind,

Geen weg meer te zien,

Je bent blind.

Duinen, bestaand uit zand,

Gevuld met paden,

Gevuld met voetstappen,

Het is weg…

Uitgewist,

een mist voor de ogen,

geen weg meer te zien,

je bent blind.

Gecreëerd door de wind,

Gebouwd uit zandkorrels,

Gevormd door de zee,

Gehard door de elementen.

Maar je herkent het niet.

Geen weg meer te zien,

Je bent blind.

Geschreven door:

Lysbeth Koster